Van de kunstenaar en de counselor
Traditioneel houden de kunsten zich bezig met uiteenlopende beelden en concepten uit alle tijden van wetenschap, filosofie, mystiek en esoterie en ook ik dompelde mij daar als student aan de Academie voor Beeldende Kunsten met verve in onder. De uitspraak van de invloedrijke kunstenaar Joseph Beuys: Jeder Mensch ist ein Künstler was in die dagen actueel. Ieder levend wezen heeft het vermogen om vorm te geven aan de spanning tussen chaos en orde die het alledaagse leven nu eenmaal kenmerkt. Het scheppingsvermogen is volgens hem niet slechts voorbehouden aan de 'professionele kunstenaar' maar eenieder geeft met een vergelijkbare liefde en passie het eigen leven vorm. Then one's own lifework becomes an artwork: zo raken kunst en leven innig met elkaar vervlochten.
Atelier Bloklandstraat 111, Rotterdam (1992)
Het zwarte gat na de academie bestond er voor mij niet uit dat ik bang was dat niemand op mijn werk zat te wachten. Integendeel: of en vooral hoe al die ideeën en inzichten, waar ik al die jaren kennis van had genomen, te integreren in mijn leven en gelijk daarmee in de praktische uitvoering van mijn werk als kunstenaar, was pas een uitdaging. Het enige dat richting gaf was de eigen intuïtie, verrijkt met het resultaat van reflectie, zelfkennis en intellectuele toewijding. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat er zich vanaf de eerste dag op de academie, samen met al die inzichten, een soort artistiek perpetuum mobile in werking trad die zijn beweging tot in de eeuwigheid zou voortzetten.
uit: The Red Book, Lieber Novus, C.G. Jung, Norton & Co. (2009)
Dat vergelijkbare concepten, ideeën en gedachten ooit onderdeel zouden zijn van de uitoefening van mijn huidige vak als hulpverlener had ik echt nooit gedacht. Ik voelde aanvankelijk weerstand toen ik binnen colleges en trainingen kennis nam van vergelijkbare, vaak verouderde ideeën. Na mijn eigen ervaringen met psychische kwetsbaarheid binnen een grillige levensgeschiedenis en later met teloorgang, armoede en verlies van de noodzaak tot leven, was ik sceptisch geworden ten aanzien van hulpverleners die door mijn surrealistische ervaringen en mijn eigen psychopathologie steeds verder van mij afdreven. Ik had een fundamenteel wantrouwen ontwikkeld naar wie dan ook, die meende wat te melden te hebben over wat de mens werkelijk ten diepste beweegt en hoe daarop te interveniëren. Ik denk dat het met name de ervaring met onmetelijke eenzaamheid was, die samen met verstoting en isolement een door angst ingegeven woede in mij losmaakte. Ik had me zo ontzettend in de steek gelaten gevoeld daar in die gribus, ver buiten de muren van dat bastion van veiligheid dat men samenleving noemt.
Een kentering ontstond toen ik Marinus van den Berg sprak over een cliënt die zich langzaamaan de dood in dronk en waar ik alles aan wilde, maar niets aan kon veranderen. Hij zei dat je niet aan dode paarden hoeft te trekken als het geen resultaat geeft, maar dat je er ook naast kunt gaan liggen. "Niet er op, maar ernaast", benadrukte hij en dat is inderdaad een cruciaal verschil. Die woorden bevestigden mijn ervaring dat er geen 'beter' of 'slechter' is, maar alleen een 'samen verder', in ruimte, in tijd, in contemplatie of in stilte. Dat inzicht had ik al eerder gehad, maar een ander cruciaal verschil was dat ik op dat moment volkomen afgezonderd was; alleen in mijn ellende. Nu voelde ik me diep aangeraakt, in een deel van mezelf waar niemand anders ooit was geweest. Sommige dingen laten zich alleen in samenheid beleven.
'O que e', Jean Dubuffet
Daaruit ontwikkelde zich het idee dat niet alleen wetenschappelijke kennis garant staat voor therapeutisch succes, maar dat het vermogen de ander te bereiken in zijn isolement, in zijn eenzaamheid, wat feitelijk de essentie is van veel psychische problemen. Inclusie laat ons zien dat een mens alleen in relatie tot de ander werkelijk zijn eigen essentie herkent. Integratie vond wezenlijk plaats toen ik me realiseerde dat je alleen de ander kunt bereiken door rustig af te wachten, er te zijn en te blijven, net zolang tot de ander in zichzelf de bereidheid vindt in beweging te komen, wat niets anders is dan het zich openen in het bijzijn van de ander. Dan pas is al het andere mogelijk.
Momentum
Als gevolg van bovenstaande overpeinzingen kreeg mijn ervaringsdeskundigheid langzaamaan vorm. Vanaf de eerste dag dat ik werkzaam was binnen GGZ was ik open over mijn eigen ervaringen met die duizelingwekkende tocht langs de rafelranden van de samenleving en door de krochten in mijn ziel. Ook buiten mijn werk deelde ik mijn ervaringen met iedereen die het maar horen wilde. Aanvankelijk was het de behoefte om uiting te geven aan de gebeurtenissen om mijn surrealistische ervaringen te relativeren en er zelf van overtuigd te raken dat deze echt hadden plaatsgehad. Nu is de emancipatoire dimensie sterker, niet alleen voor de psychiatrische cliënt, maar vooral ook voor de professional, die vaak zelf ook veel ervaringskennis met zich mee draagt en zijn eigen leed weerspiegeld ziet in verhalen van anderen. De professionaliteit en ethische code gebiedt om daar spaarzaam in te zijn, terwijl zelfonthulling juist zo heilzaam is. Het is uiterst troostrijk om anderen te bevrijden uit het gevoel alleen te zijn met hun ervaringen en daarmee met die van jezelf. Het vertekende beeld dat cliënten vaak hebben van onze 'normale' levens waarbinnen wij verstoken lijken van iedere vorm van leed, werpt een irreëel en ontmoedigend licht op de mogelijkheid tot elke vorm van herstel. Juist de (her)beleving van ontzagwekkende herinneringen in het bijzijn van anderen die werkelijk de moeite nemen zich in te voelen wat het is, kan de rust en veiligheid brengen die nodig zijn om zelf weer mogelijkheden te kunnen zien. Kunst maken, alleen of samen, naar kunst kijken heeft een vergelijkbaar inzichtgevend en troostend effect.
Beelden Zonder te Huilen
Kunst en poëzie vormen beelden in de ziel, als gestolde ervaringen die wij als groter, gelaagder of dieper ervaren dan onze ratio kan bevatten. Schoonheid kan troost bieden en laat ons zien dat we niet alleen zijn in onze pijn, onze angst of in ons verdriet. Ook het maken van kunst kan een manier zijn om angsten te temperen, ons inzichten en doorzichten in onze menselijke ziel te verschaffen en emoties of ideeën te delen met anderen die wij zelf niet eenvoudig hanteren. Kunst kan een krachtig therapeutisch middel zijn, ook wanneer het een hobby of liefhebberij betreft. Dat kan het zelf maken van kunst betekenen, maar ook kijken, luisteren en lezen kan nieuwe inzichten brengen. Het creatieve proces dat ook daar voor nodig is verbindt ons met de scheppingskracht waarvan alles doordrongen is. Klassiek of modern, kunst is taal van liefde en kan ons helpen bij een onvoorwaardelijke acceptatie van alles dat is zoals het is, van wie of wat wij zijn of wat er van ons is geworden, van onze verliezen, van onze onvervulde wensen, van ons besef dat we nooit echt zullen weten wie of wat we werkelijk zijn. Hoe rationeel en abstract sommige kunstuitingen ons ook aanschijnen, de uiterlijke verschijningsvorm doet niets af aan de mystiek die erachter schuil kan gaan.
Mijn presentatie bestaat uit twee delen: een twintig minuten durend college kunstbeschouwing en een dichtbundel, 'Beelden Zonder te Huilen', die het proces weergeeft waarin integratie plaatsvond. De afbeeldingen staan op de voorkant van de keuzewerkstukken, de gedichten op het schutblad. Niet alle werkstukken waren aanvankelijk vergezeld van een gedicht. Met het werkstuk 'Spiritualiteit van de ontmoeting' was ik ermee begonnen, en bij de gespreksverslagen van de individuele counseling was ik het in de haast vergeten; ik heb de ontbrekende gedichten er later bij gezocht. De werkstukken 'Groepsdynamica' en 'Eindproduct Supervisie' kregen beide een nieuw gedicht. De afbeeldingen en gedichten koos ik intuïtief en ze vatten de inzichten samen. Van de laatste vier keuzewerkstukken heb ik de gedichten en de afbeeldingen geselecteerd, maar het schrijfwerk is nog niet voltooid. Ik verwacht echter geen veranderingen. Aanvankelijk was de bundel als boekje bedoeld, maar ik koos voor een web-presentatie om zowel de kosten als de ecologische footprint zo klein mogelijk te houden. De combinatie van gedicht en afbeelding is een cadeau aan docenten en medestudenten als dank voor geboden inzichten.
Zoetermeer 18 juni 2019
Traditioneel houden de kunsten zich bezig met uiteenlopende beelden en concepten uit alle tijden van wetenschap, filosofie, mystiek en esoterie en ook ik dompelde mij daar als student aan de Academie voor Beeldende Kunsten met verve in onder. De uitspraak van de invloedrijke kunstenaar Joseph Beuys: Jeder Mensch ist ein Künstler was in die dagen actueel. Ieder levend wezen heeft het vermogen om vorm te geven aan de spanning tussen chaos en orde die het alledaagse leven nu eenmaal kenmerkt. Het scheppingsvermogen is volgens hem niet slechts voorbehouden aan de 'professionele kunstenaar' maar eenieder geeft met een vergelijkbare liefde en passie het eigen leven vorm. Then one's own lifework becomes an artwork: zo raken kunst en leven innig met elkaar vervlochten.
Atelier Bloklandstraat 111, Rotterdam (1992)
Het zwarte gat na de academie bestond er voor mij niet uit dat ik bang was dat niemand op mijn werk zat te wachten. Integendeel: of en vooral hoe al die ideeën en inzichten, waar ik al die jaren kennis van had genomen, te integreren in mijn leven en gelijk daarmee in de praktische uitvoering van mijn werk als kunstenaar, was pas een uitdaging. Het enige dat richting gaf was de eigen intuïtie, verrijkt met het resultaat van reflectie, zelfkennis en intellectuele toewijding. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat er zich vanaf de eerste dag op de academie, samen met al die inzichten, een soort artistiek perpetuum mobile in werking trad die zijn beweging tot in de eeuwigheid zou voortzetten.
uit: The Red Book, Lieber Novus, C.G. Jung, Norton & Co. (2009)
Dat vergelijkbare concepten, ideeën en gedachten ooit onderdeel zouden zijn van de uitoefening van mijn huidige vak als hulpverlener had ik echt nooit gedacht. Ik voelde aanvankelijk weerstand toen ik binnen colleges en trainingen kennis nam van vergelijkbare, vaak verouderde ideeën. Na mijn eigen ervaringen met psychische kwetsbaarheid binnen een grillige levensgeschiedenis en later met teloorgang, armoede en verlies van de noodzaak tot leven, was ik sceptisch geworden ten aanzien van hulpverleners die door mijn surrealistische ervaringen en mijn eigen psychopathologie steeds verder van mij afdreven. Ik had een fundamenteel wantrouwen ontwikkeld naar wie dan ook, die meende wat te melden te hebben over wat de mens werkelijk ten diepste beweegt en hoe daarop te interveniëren. Ik denk dat het met name de ervaring met onmetelijke eenzaamheid was, die samen met verstoting en isolement een door angst ingegeven woede in mij losmaakte. Ik had me zo ontzettend in de steek gelaten gevoeld daar in die gribus, ver buiten de muren van dat bastion van veiligheid dat men samenleving noemt.
Een kentering ontstond toen ik Marinus van den Berg sprak over een cliënt die zich langzaamaan de dood in dronk en waar ik alles aan wilde, maar niets aan kon veranderen. Hij zei dat je niet aan dode paarden hoeft te trekken als het geen resultaat geeft, maar dat je er ook naast kunt gaan liggen. "Niet er op, maar ernaast", benadrukte hij en dat is inderdaad een cruciaal verschil. Die woorden bevestigden mijn ervaring dat er geen 'beter' of 'slechter' is, maar alleen een 'samen verder', in ruimte, in tijd, in contemplatie of in stilte. Dat inzicht had ik al eerder gehad, maar een ander cruciaal verschil was dat ik op dat moment volkomen afgezonderd was; alleen in mijn ellende. Nu voelde ik me diep aangeraakt, in een deel van mezelf waar niemand anders ooit was geweest. Sommige dingen laten zich alleen in samenheid beleven.
'O que e', Jean Dubuffet
Daaruit ontwikkelde zich het idee dat niet alleen wetenschappelijke kennis garant staat voor therapeutisch succes, maar dat het vermogen de ander te bereiken in zijn isolement, in zijn eenzaamheid, wat feitelijk de essentie is van veel psychische problemen. Inclusie laat ons zien dat een mens alleen in relatie tot de ander werkelijk zijn eigen essentie herkent. Integratie vond wezenlijk plaats toen ik me realiseerde dat je alleen de ander kunt bereiken door rustig af te wachten, er te zijn en te blijven, net zolang tot de ander in zichzelf de bereidheid vindt in beweging te komen, wat niets anders is dan het zich openen in het bijzijn van de ander. Dan pas is al het andere mogelijk.
Momentum
Als gevolg van bovenstaande overpeinzingen kreeg mijn ervaringsdeskundigheid langzaamaan vorm. Vanaf de eerste dag dat ik werkzaam was binnen GGZ was ik open over mijn eigen ervaringen met die duizelingwekkende tocht langs de rafelranden van de samenleving en door de krochten in mijn ziel. Ook buiten mijn werk deelde ik mijn ervaringen met iedereen die het maar horen wilde. Aanvankelijk was het de behoefte om uiting te geven aan de gebeurtenissen om mijn surrealistische ervaringen te relativeren en er zelf van overtuigd te raken dat deze echt hadden plaatsgehad. Nu is de emancipatoire dimensie sterker, niet alleen voor de psychiatrische cliënt, maar vooral ook voor de professional, die vaak zelf ook veel ervaringskennis met zich mee draagt en zijn eigen leed weerspiegeld ziet in verhalen van anderen. De professionaliteit en ethische code gebiedt om daar spaarzaam in te zijn, terwijl zelfonthulling juist zo heilzaam is. Het is uiterst troostrijk om anderen te bevrijden uit het gevoel alleen te zijn met hun ervaringen en daarmee met die van jezelf. Het vertekende beeld dat cliënten vaak hebben van onze 'normale' levens waarbinnen wij verstoken lijken van iedere vorm van leed, werpt een irreëel en ontmoedigend licht op de mogelijkheid tot elke vorm van herstel. Juist de (her)beleving van ontzagwekkende herinneringen in het bijzijn van anderen die werkelijk de moeite nemen zich in te voelen wat het is, kan de rust en veiligheid brengen die nodig zijn om zelf weer mogelijkheden te kunnen zien. Kunst maken, alleen of samen, naar kunst kijken heeft een vergelijkbaar inzichtgevend en troostend effect.
Beelden Zonder te Huilen
Kunst en poëzie vormen beelden in de ziel, als gestolde ervaringen die wij als groter, gelaagder of dieper ervaren dan onze ratio kan bevatten. Schoonheid kan troost bieden en laat ons zien dat we niet alleen zijn in onze pijn, onze angst of in ons verdriet. Ook het maken van kunst kan een manier zijn om angsten te temperen, ons inzichten en doorzichten in onze menselijke ziel te verschaffen en emoties of ideeën te delen met anderen die wij zelf niet eenvoudig hanteren. Kunst kan een krachtig therapeutisch middel zijn, ook wanneer het een hobby of liefhebberij betreft. Dat kan het zelf maken van kunst betekenen, maar ook kijken, luisteren en lezen kan nieuwe inzichten brengen. Het creatieve proces dat ook daar voor nodig is verbindt ons met de scheppingskracht waarvan alles doordrongen is. Klassiek of modern, kunst is taal van liefde en kan ons helpen bij een onvoorwaardelijke acceptatie van alles dat is zoals het is, van wie of wat wij zijn of wat er van ons is geworden, van onze verliezen, van onze onvervulde wensen, van ons besef dat we nooit echt zullen weten wie of wat we werkelijk zijn. Hoe rationeel en abstract sommige kunstuitingen ons ook aanschijnen, de uiterlijke verschijningsvorm doet niets af aan de mystiek die erachter schuil kan gaan.
Mijn presentatie bestaat uit twee delen: een twintig minuten durend college kunstbeschouwing en een dichtbundel, 'Beelden Zonder te Huilen', die het proces weergeeft waarin integratie plaatsvond. De afbeeldingen staan op de voorkant van de keuzewerkstukken, de gedichten op het schutblad. Niet alle werkstukken waren aanvankelijk vergezeld van een gedicht. Met het werkstuk 'Spiritualiteit van de ontmoeting' was ik ermee begonnen, en bij de gespreksverslagen van de individuele counseling was ik het in de haast vergeten; ik heb de ontbrekende gedichten er later bij gezocht. De werkstukken 'Groepsdynamica' en 'Eindproduct Supervisie' kregen beide een nieuw gedicht. De afbeeldingen en gedichten koos ik intuïtief en ze vatten de inzichten samen. Van de laatste vier keuzewerkstukken heb ik de gedichten en de afbeeldingen geselecteerd, maar het schrijfwerk is nog niet voltooid. Ik verwacht echter geen veranderingen. Aanvankelijk was de bundel als boekje bedoeld, maar ik koos voor een web-presentatie om zowel de kosten als de ecologische footprint zo klein mogelijk te houden. De combinatie van gedicht en afbeelding is een cadeau aan docenten en medestudenten als dank voor geboden inzichten.
Zoetermeer 18 juni 2019
met dank aan
Hanne & Sieb van der Werf
Annie van de Meulder
Academie Integrale Menswetenchappen SPSO, Huis ter Heide
Tineke Holkema
Deze web-presentatie is gemaakt door Paul Meijer (PMedia).
info@pmedia.nl